جاهای دیدنی کرمان
√ جاهای دیدنی کرمان √ جاذبه های گردشگری کرمان
بعد از تقسیم خراسان بزرگ به سه استان، لقب پهناورترین
استان کشور به کرمان تعلق پیدا کرد.
استان کرمان در جنوب شرقی ایران و در میان پنج استان سیستان و بلوچستان،
هرمزگان، فارس، یزد و خراسان جنوبی قرار دارد.
کرمان با داشتن بیش از ۷۰۰۰ جاذبه‌ی تاریخی جزو پنج شهر تاریخی ایران است.
همچنین کرمان یکی از هفت شهر بزرگ ایران در جنوب شرقی کشور پهناورمان قرار دارد،
و با آب و هوای خشک و کویری، تاریخی غنی و البته مردمی مهمان نواز و خونگرم،
یکی از مقاصد گردشگی پربازدید ایران در سال‌های اخیر شناخته شده است.
اگر تاکنون به کرمان سفر نکرده‌اید ییشنهاد می‌کنیم تا پایان این مقاله با یکتافردوس
همراه باشید تا مهم ترین جاهای دیدنی کرمان را به شما معرفی کنیم.
باید بدانید این شهر زیبا آنقدر جاذبه گردشگری و دیدنی‌ها در دل خود جای داده ،
که با هر رده سنی و هر نوع سلیقه‌ای که دارید و به آن سفر کنید باز هم سفری خاطره انگیز را تجربه خواهید کرد؛
سفری به دلپذیری گرمای دوست‌داشتنی کویر و رایحه و طعم به یادماندنی زیره کرمان.
پس بهتر است پس از آنکه هتل و بلیط به مقصد کرمان را رزرو کردید، مکان های
دیدنی کرمان را بشناسید تا با آسودگی خیال بتوانید برای بازدید از جاذبه های گردشگری کرمان برنامه ریزی کنید.
جاذبه‌های تاریخی کرمان
جاهای دیدنی تاریخی کرمان بسیار زیاد و متنوع است.
بیایید با آثار باستانی و یادگارهای تاریخ ارزشمند این منطقه از ایران عزیزمان شروع کنیم.
ارگ بم
ارگ بم دژی عظیم است و ارگ بخشی از آن است،
ارگ بم، بزرگترین بنا خشتی جهان است و در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به ثبت رسیده.
متاسفانه این بنای باشکوه بر اثر زلزله بم در سال ۱۳۸۲خورشیدی بسیار آسیب دید؛
به طوری که یونسکو آن را در فهرست میراث جهانی در خطر قرار داد
حدود ۱۵ سال بازسازی بی‌وقفه توانست تا حدود قابل توجهی این بنای
شگفت انگیز را مرمت کرد و دوباره گردشگران زیادی را برای دیدن آن به شهر بم بازگرداند.
ارگ بم نمونه‌ای دیدنی از ساختار دفاعی در ایران را به نمایش می‌گذارد؛
به‌خصوص که در طول تاریخ همچون حصاری مستحكم از مناطق شرقی ایران محافظت كرده است
برای بازدید از ارگ بم میتوانید به شهر بم است که حدود ۲ ساعت از شهر کرمان فاصله دارد سفر کنید.
چرا که ارگ بم در جنوب شرقی حاشیه كویر لوت و نزدیک شهر بم قرار گرفته است.
گنبد جبلیه
در مناطق مختلف ایران، می‌توانیم شاهد حضور گنبد‌های آجری باستانی باشیم.
ساخت این نوع ساختمان با پلانی چند ضلعی و سقفی گنبد شکل
، از دوران سلجوقی تا حدود دوران قاجار ادامه داشت.
جبلیه، نام یکی از همین گنبد‌ها است که در شرق کرمان و در نزدیکی قبرستان سید حسین قرار دارد.
گنبد جبلیه تنها بنای سنگی کرمان است که به موزه سنگ این شهر تبدیل شد.
یکی از نکته‌هایی که این مکان دیدنی کرمان را جذاب‌تر کرده، تاریخچه نسبتا نامعلوم آن است؛
برخی این بنا را مربوط به دوران پیش از ورود اسلام به ایران می‌دانند
که آتشکده یا آرامگاه یکی از بزرگان زرتشتی و از جمله بناهای «گبری» بوده
و به مرور زمان نام آن به «جبلیه» تغییر کرده است.
بر اساس نظریه دیگر قدمت آن به دوره سلجوقیان برمی‌گردد که این نظریه بسیار ضعیف است.
در داخل این گنبد هشت ضلعی، کتیبه‌های باستانی
و همچنین سنگ قبرهایی با قدمت صد‌ها سال به چشم می‌خورند.
نکته قابل توجه دیگر این است که معماری بنای گنبد جبلیه شباهتی به بناهای مرسوم آتشکده ندارد ،
و بعضی شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در ساخت آن به جای آب از شیر شتر استفاده شده است.
این گنبد تاریخی در شرق شهر کرمان و تقاطع خیابان شهدا با بلوار قائم قرار دارد.
آدرس جبلیه: کرمان، خیابان شهدا
ساعت بازدید: ۲۴ ساعته
هزینه بازدید: رایگان
مجموعه گنجعلی خان
یکی دیگر از جاذبه های گردشگری کرمان مجموعه گنجعلی خان نام دارد.
مجموعه گنجعلی خان در مرکز شهر کرمان و نزدیک به بازار بزرگ قرار دارد .
و شامل میدان، حمام گنجعلی خان (موزه مردم شناسی) در ضلع جنوبی،
ضرابخانه گنجعلی خان در ضلع شمالی، کاروانسرا و مدرسه گنجعلی خان
در ضلع شرقی، آب انبار در ضلع غربی و بازار گنجعلی خان در سه سمت میدان می‌شود.
ضرابخانه گنجعلی خان
اگر دوست دارید تا بدانید که ضرب سکه در گذشته به چه صورت بوده است
سری به ضرابخانه گنجعلی خان کرمان بزنید که یکی از جاذبه های گردشگری کرمان است.
ضرابخانه گنجعلی خان که امروزه به موزه ضرابخانه یا موزه سکه کرمان نیز شناخته می‌شود،.
برای بازدید از این بنا میتوانید به بخش شمالی-جنوبی بازار مسگری
و رو به روی حمام گنجعلی خان مراجعه کنید.
اگر دوست دارید از معماری این مکان زیبا بدانید باید گفت که بنای
ضرابخانه به صورت چهارگوش است که شامل یک گنبد بزرگ و چهار طاق کوچک در اطراف آن می‌شود.
بر فراز گنبد اصلی آن، یک عمارت کلاه فرنگی قرار دارد که معماری
منحصر به فرد این عمارت، موزه ضرابخانه را به یک بنای نورگیر تبدیل کرده است.
هم‌اکنون بیش از 500سکه گوناگون از دوران مختلف تاریخی ایران،
از دوره اشکانیان و ساسانیان گرفته تا دوران قاجار و پهلوی،
در این موزه به نمایش گذاشته شده که هم به صورت سنتی و به کمک چکش
و پتک و هم به صورت مدرن ضرب شده‌اند.
همچنین مجسمه‌های مومی شما را نحوه ضرب سکه در دوره های مختلف بیشتر آشنا می‌کند.
حمام گنجعلی خان
پس از بازدید از ضرابخانه گنجعلی خان بد نیست تا سری به حمام گنجعلی خان بزنید.
حمام گنجعلی خان درست مقابل عمارت ضرابخانه قرار دارد.
به عبارتی حمام گنجعلی خان موسوم به موزه مردم‌شناسی در میدان گنجعلی خان شهر کرمان قرار دارد.
حمام گنجعلی خان یکی از جاهای دیدنی کرمان است و از یادگاری‌های دوره صفویه است.
اولین و البته شاخص‌ترین مشخصه این مکان دیدنی کرمان، سردر این بناست.
آجرهای ساده آبی رنگ سردر حمام با سنگ‌های مرمر، نقاشی‌ها، گچ بری‌ها،
مقرنس کاری‌ها و خطاطی‌های نستعلیق هنرمندانه تزیین شده است.
پس از عبور از سردر وارد راهرویی می‌شوید،
که به طوری طراحی شده که مانع از دید به فضای داخلی حمام می‌شود .
و دیوارهای آن نقش پرندگان دریایی دارد سپس وارد هشتی می‌شوید.
و پس از آن فضای اصلی حمام قرار دارد که سقف بلند و پرکار، صدای آبی که از فواره‌ها به گوش می‌رسد ،
و کاشی کاری‌های پرنقش و نگار آن اولین مواردی است که توجه شما را به خود معطوف می‌کنند.
دور تا دور رختکن را اتاقک‌هایی پر کرده است که در هر کدام نیز فواره‌ای وجود دارد.
حال که با معماری این شهر آشنا شدید بد نیست تا کمی در رابطه
با تاریخچه این مکان تاریخی زیبا آَشنا شوید.
تا بازدید از آن برای شما دلچسب تر گردد.
تاریخچه حمام گنجعلی خان کرمان
طبق اسناد تاریخی، مجموعه گنجعلی خان در دوره صفوی و به دستور گنجعلی خان، حاکم وقت کرمان ساخته شد.
هنگامی که گنجعلی خان بر تخت حکومت کرمان تکیه زد،
تصمیم به انجام اقداماتی در راستای آبادانی شهر گرفت.
او برای ایجاد یک تفرجگاه عمومی در وسط شهر کرمان،
میدان بزرگی با بیش از ۱۰۰ متر طول و ۵۰ متر عرض ساخت.
گنجعلی خان این میدان را از چهار طرف با بناهای اختصاصی شامل مدرسه،
مسجد، بازار و حمام، چهارسوق، آب‌انبار و ضرابخانه محصور کرد و مجموعه‌ای عالی به وجود آورد.
آدرس: استان کرمان، شهر کرمان، بازار بزرگ کرمان، میدان گنجعلی خان
یخدان مویدی
یخدان مویدی کرمان بزرگترین یخچال خشتی جهان است که در دوران صفوی ساخته شد،
و هم‌اکنون در خیابان کمیاب میان میدان بسیج و خیابان شهید رجایی قرار دارد.
شاید برایتان جالب باشد بدانید نام مویدی به این دلیل بر این یخدان گذاشته شده که آب قنات مویدی از زیر آن می‌گذرد.
اما شاید برایان جالب باشد که بدانید داستان این یخدان ها چیست؟
زمانی که هنوز برق اختراع نشده بود، کرمانی‌ها یخچال‌ها را با استفاده از خشت و گل، احداث کردند؛
بناهای بزرگی که همچنان بسیاری از آن‌ها پابرجا هستند و از جاهای دیدنی کرمان محسوب می‌شوند.
این سازه‌ها یخ را در اوج گرمای طاقت‌فرسای تابستان کویر نیز در خود نگاه می‌داشتند.
معروف‌ترین یخدان‌های کرمان عبارت‌اند از یخدان چوب مفیدی، یخدان‌های زریسف، یخدان رحیم آباد و یخدان مویدی.
بقیه یخدان‌ها تماما از بین رفته‌اند و اثری از آن‌ها باقی نیست.
همانطو ر که گفتیم آب این یخدان‌ها از قنوات تامین می‌شد ،
و غالبا فالوده‌فروشان صاحب یخدان‌ها بودند.
البته در بعضی موارد یخدان‌ها را وقف عام می‌کردند.
یخدان مویدی با قرارگیری در مرکز شهر، امروزه میزبان گردشگران است.
این بنای تاریخی با ویژگی‌های معماری خود سال‌های سال، به خانواده‌های کرمانی خدمت‌رسانی کرده،
و هم‌اکنون نیز به تفرجگاه و یکی از زیباترین جاهای دیدنی کرمان تبدیل شده است.
یخدان مویدی در تاریخ ۲ آبان ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۴۳۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
قلعه دختر
در حوالی شهر کرمان دو قلعه باستانی وجود دارد که هر دو قلعه را “قلعه دختر” می نامند.
از این دو قلعه یکی از گل ساخته شده است که در ارتفاعات حد فاصل بین زریسف
و کوه مسجد صاحب الزمان بنا شده است.
قلعه دیگر از سنگ ساخته شده است و در شمال شهر کرمان و دقیقا در سمت چپ
مسیری که به زرند می رود واقع شده است و در فاصله 10 کیلومتری
از جاده کمر بندی نزدیک شهر قرار دارد.
این قلعه در قسمت شمالی جلگه شهر کرمان بر روی یک صخره بلند
قرار گرفته است. این صخره که قلعه دختر را در خود جای داده است
تا 400 متر ارتفاع دارد و سطح بام آن بیش از 20 هکتار وسعت دارد.
قلعه دختر کرمان که به قلعه گواشیر، قلعه کهنه، قلعه کوه و آتشکده آناهیتا معروف است.
و یکی از جاذبه های گردشگری کرمان و یکی از قدیمی‌ترین قلعه‌های ایران است.
این بنا در زمان مادها و در مرکز کرمان باستان با خشت و گل رس بنا شد.
و هم‌اکنون بر فراز کوهی بلند در شرق شهر کرمان و نزدیک قلعه اردشیر قرار دارد.
جالب است بدانید این قلعه باستانی از جمله بناهای پر رمز و راز است که هنوز باستان شناسی نشده است.
اما اگر برایتان جالب است بدانید علت نام گذاری این قلعه به نام قلعه دختر چیست به شما خواهیم گفت.
علت نام گذاری قلعه دختر کرمان چیست؟
تاریخ ساخت این قلعه به دوران ساسانیان باز می‌گردد.
این قلعه بازمانده معبد “آناهیتا” و پرستشگاه ایزدباد منطقه بوده است،
“آناهیتا” نگهبان آب‌ها، زنان، گیاهان و باروری بوده است.
می‌گویند به این علت نام این قلعه را قلعه دختر گذاشته‌اند
که نشان از عدم فتح این قلعه توسط دشمنان دارد.
همچنین افسانه‌ای در باب قلعه دختر وجود دارد که بنابر آن، دختری بر این قلعه فرمانروایی داشته،
که با در دست داشتن طلسمی آن را ناگشودنی ساخته بود.
اما پژوهش‌های تاریخی ثابت کرده که نامگذاری کلمه “دختر” روی این قلعه مسلما علت ویژه‌ای داشته است.
شاید یکی از علل آن این است که در فرهنگ ایرانی مظهر دست نخوردگی است،،
و استفاده از نام دختر در قلعه‌ها، اشاره‌ای ضمنی به غیر قابل تسخیر بودن آن قلعه‌ها توسط دشمنان مهاجم
و در واقع بکر بودن آنان است.
مجموعه ابراهیم خان کرمان
اگر دوست دارید تا به بازدید از یک مکان تاریخی بپردازید و در آن از
مدرسه، حمام، آب‌انبار و بازار به صورت یکجا دیدن کنید پیشنهاد
ما به شما بازدید از مجموعه ابراهیم خان کرمان است.
موسس مجموعه ابراهیم خان
اما این مجموعه زیبا با نام موسس آن نام گذاری شده است.
ابراهیم خان ظهیرالدوله حاکم عادل کرمان در زمان سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار بود.
ابراهیم خان نسبت نزدیکی نیز با پادشاه وقت قاجار داشت ،
و در دوران حکومتش به‌دلیل رسیدگی به احوال مردم مخصوصا مردم ستمدیده،
از او به‌عنوان فرمانروایی مردم‌دوست یاد می‌شد.
ابراهیم خان در زمان حکومت خود در کرمان، عمارت‌ها و بناهای بسیاری احداث کرد ،
که از مهم‌ترین و مشهورترین آن‌ها می‌توان به دورازه ارک و مجموعه ابراهیم خان اشاره کرد.
او مجموعه‌ای با مساحت بیش‌از 4000 مترمربع در این شهر بنا کرد تا مردم رفاه بیشتری داشته باشند.
قسمت‌های اصلی این مجموعه در یک زمان و با دستور ابراهیم خان ساخته شدند؛
اما فرزندان ظهیرالدوله بخش‌هایی از مجموعه را سال‌های بعد به آن اضافه کردند.
همانطور که گفتیم این مجموعه شامل بخش‌های مختلفی می‌شود
که از آن‌ها می‌توان به مدرسه، بازار، حمام، آب‌انبار، مسجد و… اشاره کرد.
معماری مجموعه ابراهیم خان کرمان
مجموعه ابراهیم خان کرمان از جاهای دیدنی کرمان است که اطراف میدان گنجعلی خان قرار دارد.
بسیاری از مسافران کرمان مجموعه ابراهیم خان را از جاذبه های گردشگری کرمان می‌دانند.
یکی از ویژگی‌های این مجموعه استفاده از تزئیناتی است که در معماری آن دوره کم‌تر موردتوجه قرار می‌گرفت.
معماران قاجار کاشی خشتی هفت رنگ را فقط برای تزئین قسمتی محدود از بنا به‌کار می‌بردند.
اما این کاشی در جای‌جای مجموعه ابراهیم خان کرمان به‌چشم می‌خورد.
المان‌های طبیعی که روی کاشی‌ها نقش بسته‌اند، زیبایی بنا را چندین برابر می‌کنند.
این المان‌ها مانند کبک کوهی یا گل مینا در کرمان زیست دارند و برای مردم بومی شناخته‌شده هستند.
بازار مجموعه ابراهیم خان هنوز با همان کاربری فعالیت دارد.
ارگ راین
ارگ راین نام خود را از شهری که در آن قرار دارد، وام می‌گیرد.
راین از دو واژه راه و این به معنی «راه این»، گرفته شده است.
برخی نیز می‌گویند «رایین» نام یکی از سرداران بزرگ ایران در زمان ساسانی است
که نام وی بر این شهر و ارگ گذاشته شده است.
این قلعه تاریخی بعد از یکی از ارزشمندترین جاذبه های گردشگری کرمان ، یعنی ارگ بم،
دومین بنای خشتی بزرگ جهان به شمار می‌رود و متعلق به عصر ساسانیان است.
ارگ راین در شهر راین در جنوب شهر کرمان قرار دارد.
این ارگ، سومین بنای خشتی جهان پس از ارگ بم و ارگ مورچه خورت است
که در دوره ساسانی و به سبک ساسانی بنا شد.
و در گذشته محل زندگی حاکم راین، اقوام و نزدیکان حکومتی، تاجران، کشاورزان، پیشه‌وران و دیگر مشاغل بوده است.
معماری کلی ارگ به صورت چهارگوش است دورتادور آن با دیوارهای محکم به طول 10متر محافظت شده،
و در چهار گوشه آن برج دارد.
تنها ورودی قلعه در سمت شرقی ارگ است که سردر باشکوهی بالای آن قرار گرفته است.
داخل قلعه حاکم نشین، خانه های اعیانی و عامه نشین، انبار، مدرسه و آتشکده دارد.
- فاصله ارگ راین تا کرمان: ۱۰۵ کیلومتری
- آدرس ارگ راین: استان کرمان، جنوب غربی شهر راین، خیابان امام، خیابان بیمارستان
- ساعات بازدید: برای بازدید از ارگ راین میتوانید همه روزه غیر از ایام سوگواری رسمی از ساعت ۹ صبح تا ۱۹ مراجعه کنید.
حمام وکیل کرمان
بین حمام‌های قدیمی ایران، حمام وکیل یکی از معروف‌ترین بناهای تاریخی و از جاذبه های گردشگری کرمان است.
برای افرادی که سن و سال کمتری دارند و هیچ دیدی از حمام های قدیمی
ندارند دیدن این حمام ها بسیار جالب توجه است.
چیزی که این حمام را شهره ایرانیان کرده، کاشی‌کاری‌های شگفت‌انگیزی
است که در همه قسمت‌های آن به‌چشم می‌خورد.
بنابراین زیبایی بی نظیر این حمام شما را به وجد خواهد آورد.
جالب است بدانید این حمام 40 سال پس از حمام مجموعه ابراهیم خان ساخته شد؛
درنتیجه رقابت میان این دو حمام، حمام وکیل کرمان جذابیت بصری و سهولت
کاربری بیشتری پیدا کرده که در هنگام بازدید از آن متوجه این موضوع خواهید شد.
حمام وکیل کرمان را حوالی خیابان طالقانی پیدا خواهید کرد.
حمام وکیل کرمان طبق قاعده ساخت حمام‌های سنتی ایرانی، پایین‌تر از سطح زمین بنا شده است.
این کار نقشی اساسی در حفظ گرمای حمام و آب‌رسانی اصولی دارد.
بنای حمام وکیل با دو بخش اصلی برای استحمام و اتاق تعویض لباس یا رختکن طراحی شده بود.
افرادی که برای تماشای جاهای دیدنی کرمان به این شهر سفر می‌کنند، بازدید از حمام وکیل را حتما در برنامه خود قرار می‌دهند.
این حمام کاربری سابق را ندارد و از آن به‌عنوان موزه، عکاس‌خانه و چایخانه استفاده می‌شود.
همانطور که گفته شد در سال‌های اخیر این حمام به چایخانه سنتی تبدیل شده
است و توسط اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان کرمان اداره می‌شود
بنابراین ساعاتی را میتوانید در آن به استراحت بپردازید و چای میل کنید.
همچنین در حمام وکیل روایتی از تاریخ مردم کرمان را می‌شنوید.
اگر به حمام وکیل سفر کردید توجه کنید که اطراف حمام وکیل کرمان بازارهای سنتی
و مساجد کاشی‌کاری‌شده قرار گرفته‌اند که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نیست.
قلعه اردشیر
قلعه اردشیر کرمان یکی از قلعه‌های کوهستانی ایرانی است.
که به احتمال زیاد با اهداف نظامی و دفاعی ساخته شده بود.
این قلعه زیبا و باشکوه که از جاهای دیدنی شهر کرمان به حساب می‌آید،
در زمان ساسانیان به دستور اردشیر بابکان ساخته شد.
قلعه اردشیر که از آثار پیش از اسلام محسوب می‌شود، در بالای تپه مرتفعی
واقع شده است که از سطح جلگه کرمان حدود ۱۵۰ متر ارتفاع دارد.
این قلعه خشتی در سال ۱۳۴۵ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
شاهنامه فردوسی داستانی درباره این قلعه نوشته شده است.
اردشیر بابکان این قلعه نظامی را به‌عنوان نماد پیروزی‌اش در فتح شهر کرمان ساخت.
اردشیر که برای شکست هفتواد و نابودی قدرتش راهی کرمان شده بود، با مکر و حیله برنده این نبرد شد.
برخی دیگر نیز قلعه اردشیر را متعلق به اردشیر ساسانی می‌دانند که برای دفاع از کرمان آن را ساخته بود.
قدمت قلعه اردشیر از جاهای دیدنی کرمان به دوران اشکانی و ساسانی برمی‌گردد.
یکی از ویژگی‌های قلعه اردشیر مصالحی است که در ساختش به‌کار گرفته‌اند.
این مورد از جاذبه های کرمان دیوارهایی خشتی دارد که به قطر شش متر یا بیشتر ساخته شده‌اند.
بخش‌های زیادی از بنای قلعه اردشیر نابود شده‌اند.
بیشتر بدانید
طبق نظر باستان‌شناسان این دو قلعه به دو بخش تقسیم می‌شود.
قسمت اصلی و بزرگ‌تر قلعه اردشیر کرمان روی تپه‌ای مشرف
به شهر و قسمت دیگر در ارتفاعی کم‌تر ساخته شده است.
بخش دوم این قلعه را با نام آتشکده آناهید هم می‌شناسند.
با توجه به وسایلی که در قلعه اردشیر پیدا شده، این محل ارزشی بیشتر از قلعه‌ای نظامی دارد.
همچنین در قلعه اردشیر، قطعه‌های کاشی به دست آمده است که روی آن‌ها تصاویری با مضامین بزم وجود دارد.
از این جهت کسانی مثل میجر ساکس بر اساس تصاویر گفته‌اند،
وجود هنرهای ظریف در تزیین برخی نقاط قلعه از این موضوع حکایت دار،
د که این محل علاوه بر کارکرد نظامی، در برخی ساختمان‌ها جنبه‌های بزمی نیز داشته است.
بنابراین ظاهرا گاهی از این قلعه برای برپایی جشن و مراسم‌های آیینی استفاده می‌کردند.
- آدرس:استان کرمان، کرمان، جنوب شرقی شهر کرمان
- بازدید از قلعه اردشیر رایگان است.
- در هر ساعت از شبانه‌روز امکان بازدید از قلعه وجود دارد.
جهت مشاهده سایر مقالات مرتبط به بخش وبلاگ یکتا فردوس ایرانیان مراجعه نمایید
